اعیان ثابته در آثار شبستری

شیخ محمود شبستری از عرفای برجسته ی ایرانی با خلق آثاری چون گلشن راز جایگاه فاخری در ادبیات عرفانی یافته و گاه دیدگاه های تازه ای در این حوزه مطرح نموده است . نظریه ی اعیان ثابته یکی از همین دیدگاه هاست که در آثار شبستری تحت عنوان « عدم» از آن یاد شده است. اصطلاح «اعیان ثابته» از برساخته های ذهن وقّاد محی الدین بن عربی است و پس از او در میان پیروان وی ازجمله شیخ محمود شبستری مورد توجه قرارگرفته است. البته نظریه ی اعیان ثابته یا معانی شبیه به آن در کلام معتزله، عالم مثل افلاطون، فروهر زرتشتی و عقل اول در فلسفه ی فلوطین، صور مرتسمه در فلسفه ی مشاء و هیولی در فلسفه ی ارسطو نمود یافته است. منظور از اعیان ثابته صورتهای معقول اسماء الهی و حقایق اعیان خارجی است و به تعبیری، واسطه ی میان خدا و جهان محسوس است؛ با این توضیح که وقتی مشیت الهی بر آفرینش جهان وخلقت موجودات عالم قرارگرفت، ابتدا بر اعیان ثابته تجلی نمود که از این رهگذر کاینات و موجودات ازعالم علم الهی به جهان مادی قدم گذاشتند. نوشتار حاضر ناظر به آثار شبستری و پنج شارح گلشن راز در پی تبیین جایگاه اعیان ثابته و بازتاب آن در آرای شبستری است. تطبیق نظرات شیخ با آرای ابن عربی نیز گام دیگر تحقیق پیش رو است. از بررسی سخنان شارحان منظومه ی گلشن راز این نتیجه حاصل می شود که شبستری در اعتقاد به اعیان ثابته و شیوه های بیانی این نظریه تا حدود زیادی متأثر از ابن عربی است؛ چراکه او ضمن استفاده از ابزارهای بیانی ابن عربی از قبیل تشبیهات و تمثیل های گوناگون نظیر عدد، آینه، شراب و جام، به تبیین ماهیت اعیان می پردازد.